Chiến tranh Việt Nam: 55 ngày đêm cuối cùng.
Chiến dịch Buôn Ma Thuột: trận mở màn then chốt và bước đi vào thảm họa của VNCH.
* Tiền đề của chiến dịch:
Qua các đợt tấn công và đột kích trên chiến trường trong hai năm 1973 và 1974, quân đội Việt Nam Cộng Hòa ngày càng bị hao hụt trong khả năng tác chiến và xây dựng lực lượng. Từ giữa năm 1974 trở đi, Việt Nam Cộng Hòa hầu như không còn tiến hành được cuộc hành quân tấng công nào. Viện trợ của Hoa Kỳ bị cắt giảm nhiều, kéo theo phương tiện chiến tranh, hỏa lực chi viện cho chiến đấu và sức chiến đấu của chủ lực quân bị giảm sút rất nhiều.
Phía bên quân đội Nhân Dân Việt Nam (NDVN), trong năm 1974 mọi nỗ lực chuẩn bị trên chiến trường vẫn tiếp tục được tiến hành. Ba quân đoàn chủ lực lần lượt ra đời, một số lượng hàng hóa quân sự khổng lồ gồm 50 vạn tấn được chuyển vào miền Nam qua mạng đường chiến lược. Trong khi đó, quân đội NDVN đạt được một số chiến công đáng kể và tạo một thế lực mạnh mẽ duy trì áp lực trên lãnh thổ miền Nam Việt Nam.
Từ 18 tháng 12 năm 1974 cho đến 8 tháng 1 năm 1975, Bộ Chính Trị mở cuộc họp và quyết định đẩy mạnh chiến dịch quân sự mà trong đó khu vực nam Tây Nguyên là vùng chiến lược chủ yếu trong cuộc tấn công đại quy mô vào năm 1975.
Ngày 9 tháng 1 năm 1975, Thường Trực Quân Ủy Trung Ương họp và mời các đồng chí Võ Chí Công, Chu Huy Mân, Lê Trọng Tấn, Hoàng Minh Thảo dự để quán triệt và tổ chức thực hiện nghị quyết Bộ Chính Trị về chiến dịch Tây Nguyên. Tại hội nghị này, ý định đánh Ban Mê Thuột được hình thành và chiến dịch Tây Nguyên chính thức được quyết định mang mật danh "Chiến Dịch 275."
* Lý do chọn Tây Nguyên:
Tây Nguyên là vùng đất chiến lược quan trọng, Hoa Kỳ và Việt Nam Cộng Hòa đã biến Tây Nguyên thành một căn cứ chiến lược lớn để ngăn chặn sự chi viện từ miền Bắc vào và từ rừng núi xuống đồng bằng. Sở Chỉ Huy Quân Ðoàn 2, Quân Khu 2 ngụy được đặt ở Pleiku. Dọc theo biên giới Việt Nam-Campuchia là các trại biệt kích, dọc theo đường 14 là hệ thống các căn cứ quân sự dày đặc trong đó có các căn cứ cấp sư đoàn và quân đoàn được tổ chức vững chắc thành tuyến phòng ngự cơ bản làm nòng cốt cho hệ thống phòng thủ của Việt Nam Cộng Hòa ở Tây Nguyên.
Tổng thể, Lực lượng VNCH tại Tây Nguyên tương đối mỏng hơn so với các chiến trường khác. Trong quá trình họp bàn chọn điểm đột phá trong chiến cuộc 1975, phương án Tây Nguyên được chọn sau khi đã loại bỏ các phương án khác. Vùng I chiến thuật bị loại ngay từ đầu: lực lượng VNCH tại đây có 3 sư đoàn bộ binh chủ lực cùng 2 sư đoàn dự bị chiến lược, có căn cứ Đà Nẵng là một căn cứ hải, lục, không quân lớn hàng đầu thế giới và hệ thống phòng thủ và hạ tầng kỹ thuật được xây dựng trong nhiều năm. Vùng IV chiến thuật - miền Tây Nam bộ - cũng bị loại do ở quá xa giới tuyến, đồng thời do địa hình lầy lội khó cơ động tăng, pháo. Vùng III chiến thuật - trong đó có đô thành Sài Gòn - có địa hình quá trống trải, trong khi đó hoả lực và binh khí kỹ thuật của QLVNCH tại đây chiếm ưu thế vượt trội và có điều kiện phát huy tối đa nên cuối cùng cũng bị loại. Trong khi đó, vùng III chiến thuật cho thấy nhiều yếu tố thuận lợi: Tây Nguyên nằm gần đường Hồ Chí Minh, QĐND tạo khả năng điều động một lực lượng lớn người và vật chất; địa hình rừng núi, đặc biệt là tại Buôn Ma Thuột, rừng rậm lan tới sát thị xã tạo điều kiện ém một lực lượng lớn; hơn nữa, QĐND cũng thể hiện khả năng tác chiến trong địa hình rừng núi tốt hơn rất nhiều so với đối phương. Một lý do nữa để quân uỷ Trung Ương chọn Tây Nguyên là căn cứ Mai Hắc Đế. Đây là một trong bốn kho vũ khí lớn của VNCH, chiếm được căn cứ này đồng nghĩa với việc QĐND sẽ được bổ sung một lượng lớn đạn dược khí tài để có thể tiến hành các chiến dịch tiếp theo.
* Lực lượng tham chiến:
- Tương quan lực lượng:
+ QLVNCH: sư đoàn bộ binh 23 ( với 3 trung đoàn 44, 45, 53), 7 liên đoàn Biệt Động Quân: 21, 22, 23, 24, 45, 4, và 6, 36 tiểu đoàn Bảo An, 4 thiết đoàn thiết giáp, 230 khẩu pháo, Sư Ðoàn 6 Không Quân (KQ) với 150 máy bay các loại.
+ QĐNDVN: sư đoàn bộ binh số 10, 320, 316, 3 và 968, bốn trung đoàn bộ binh 25, 29B, 271, 95A; trung đoàn đặc công 198, hai tiểu đoàn đặc công 14, 27; hai trung đoàn pháo binh 40, 675, ba trung đoàn phòng không 232, 234, 593, trung đoàn thiết giáp 273, hai trung đoàn công binh 7 và 575, trung đoàn thông tin 29, trung đoàn ô-tô vận tải và lực lượng vũ trang tỉnh Darlac, Kontum và Gia Lai.
- Bố trí lực lượng:
+ QĐNDVN:
Tại hướng chủ yếu Ban Mê Thuột:
Sư Đoàn 316
Trung Đoàn 95B
Trung Đoàn 24 (thiếu một tiểu đoàn)
Tiểu Đoàn 21 (thuộc Đoàn 559)
Trung Đoàn Đặc Công 198
Tiểu Đoàn Đặc Công 27
Trung Đoàn Thiết Giáp 273 (thiếu một tiểu đoàn)
Trung Đoàn Pháo Binh 40 và 675
Trung Đoàn Phòng Không 232 và 234
Trung Đoàn Công Binh 7 và 575
Lực lượng vũ trang tỉnh Darlac
Tại hướng quan trọng Đức Lập, Quảng Đức:
Sư Ðoàn 10 (thiếu Trung Đoàn 24)
Trung Đoàn 271
Một tiểu đoàn pháo binh thuộc Trung Đoàn Pháo 40
Tiểu Đoàn Đặc Công 14
Tại các hướng khác:
Sư Đoàn 320 phụ trách mặt trận đường 14
Sư Đoàn 3 (thiếu một trung đoàn) ở Bình Khê và Trung Đoàn 95A ở Lay Pon phụ trách mặt trận đường 19
Sư Đoàn 968 phụ trách mặt trận tấn công từ hướng Kontum và Pleiku (cộng với lực lượng nhân dân vũ-trang trong hai tỉnh này)
Trung Đoàn 25 phụ trách mặt trận đường 21
+ QLVNCH: Do phán đoán sai hướng tiến công, lực lượng VNCH bố trí mạnh ở phía bắc Tây Nguyên, trong khi đó phòng thủ Buôn Ma Thuột chỉ có trung đoàn bộ binh số 53 (thiếu), 3 liên đoàn bảo an, 1 tiểu đoàn pháo binh và một trung đoàn thiết giáp (sau có thêm liên đoàn BĐQ số 21 tiếp viện bằng đường không).
Tính trên toàn mặt trận Tây Nguyên, so với lực lượng QLVNCH, lực lượng bộ binh QĐNDVN không hơn nhiều. Nhưng do phần lớn quân phòng thủ chốt tại phía Bắc trong khi quân tấn công tập trung ở phía Nam, nên tại điểm quyết chiến Ban Mê Thuột, ưu thế của quân tấn công so với quân phòng thủ có tỉ lệ áp đảo: bộ binh 5:1, thiết giáp 2:1, pháo lớn 2:1.
* Chuẩn bị lực lượng và nghi binh chiến dịch:
Từ tháng 9 - 1974, Đoàn 559 đã xây dựng một loạt hệ thống đường chiến dịch tại nam Tây Nguyên, tu bổ lại hệ thống đường cũ. Đến tháng 11, công binh xây dựng cầu phao vượt sông Poko và Serepoc. Cho tới giờ nổ súng, quân và dân Tây Nguyên đã xây dựng thêm 560 km đường, đảm bảo giao thông cho hậu cần chiến dịch và điều động lực lượng. Chiến dịch Tây Nguyên yêu cầu một lượng vũ khí quân dụng khổng lồ khoảng 14000 tấn. Đoàn 559 đã cố gắng vượt bậc để hoàn thành kế hoạch đề ra, đến đầu tháng 3 đã chuyển cho các đơn vị lượng quân trang quân dụng đạt 78% so với yêu cầu. Đặc biệt là đạn pháo đã dự trữ được một lượng khá lớn, một số đại bác cũng được bảo trì.
Đòn nghi binh của QĐND là một thành công to lớn quyết định kết quả chiến dịch. Để tiến công Buôn Ma Thuột, 2 sư đoàn bộ binh số 10 và 320 đang đóng ở bắc Tây Nguyên được chuyển xuống phía nam. Sư đoàn 968 đang hoạt động ở Nam Lào thay thế cho 2 đơn vị này tiếp tục các cuộc hành quân tại Playcu và Kon tum. Bộ phận thông tin của sư đoàn 320 ở lại vẫn gửi đi các bức điện tới các đơn vị như bình thường. CIA từ cuối tháng 2 dự đoán một đợt điều động lớn các lực lượng của Bắc Việt tại Tây Nguyên, thông tin này chủ yếu dựa trên nhật ký của một người lính QĐND thuộc sư đoàn 320 hy sinh trên đường hành quân được thám báo VNCH tìm thấy. Tướng Phạm Văn Phú - tư lệnh quân đoàn 2 VNCH - bác bỏ thông tin này với các bằng chứng thuyết phục hơn được đưa ra là các bức điện do bộ phận thông tin của sư đoàn 320 phát lên không trung, các đợt pháo kích và đột nhập vẫn được tiến hành đều đặn vào Plây cu và Kon tum, các cuộc tấn công lấn chiếm mang tính thăm dò của VNCH vẫn bị đánh chặn quyết liệt. Để đảm bảo thắng lợi, sư đoàn 316 - một đơn vị có truyền thống tác chiến trong rừng núi - được điều động từ miền Bắc vào và sau 2 tuần hành quân đã áp sát Buôn Ma Thuột. Một bất ngờ nữa mà tướng Phú và CIA có mơ cũng không thể tưởng tượng ra là việc QĐND điều động được xe tăng tham gia tiến công Buôn Ma Thuột. Trung đoàn thiết giáp 273 được bí mật chuyển đến gần thị xã, tuyến cơ động cho xe tăng được vạch dấu, cây rừng được cưa 2/3 và chỉ được dọn đi để xe tăng chiếm lĩnh trận địa ngay trước giờ G. Đến đầu tháng 3, các đơn vị đã tới vị trí tập kết, ém quân sẵn sàng.
